Later, na de middeleeuwen en vooral sinds de 18e eeuw heft het een bredere betekenis gekregen, namelijk beschaving en ontwikkeling. In de 19e eeuw wordt het dan vooral in sociale zin gebruikt in de zin van levenswijzen van volkeren. Zo gebruiken wij het doorgaans als een bepaalde signatuur binnen een volk of een deel van een volk. Wat bedoelen we daarmee dan? De wijze waarop mensen denken, voelen en willen en hoe ze van daaruit de samenleving vormgeven. Dat kan zich bijvoorbeeld uiten in kleding, in voeding, in bouwwerken en in landschapscultuur, maar het uit zich ook in een bepaalde voorliefde voor feest en muziek, voor kunst. Cultuur hangt natuurlijk ook nauw samen met religie omdat religie doorgaans de cultuur sterk bepaalt.

In Europa

Wanneer je begint te denken over cultuur, dan kan de eerste gedachte die opkomt zijn: in Europa is er geen cultuur meer. Mensen denken, voelen en willen uiteraard nog wel, maar een bepaalde eigenheid van de Europese cultuur is moeilijk te vinden. Je vindt natuurlijk wel heel uitgesproken wijzen van samenleven in de fysieke en psychische sfeer die in de verschillende landen in Europa nog altijd heel verschillend zijn, maar dat de Europese geest nog culturele hoogtepunten voortbrengt, zoals dat in het verleden wel het geval was, lijkt aan een eind gekomen te zijn.

Zelfs binnen Nederland zijn er uiterlijke en psychische culturele verschillen, je hoeft maar te denken aan een Hollander en een Limburger, of een Fries. Dan zijn er alleen al door de taal verschillen in cultuur, maar ook doordat er verschillende religieuze tradities zijn, omdat bijvoorbeeld in Limburg de bevolking vroeger doorgaand katholiek was en in Holland vooral christelijk protestant. Zo heb je dus binnen zo’n klein land als Nederland al culturele verschillen.

Maar de christelijke religie in Europa heeft de cultuur toch gezamenlijk vormgegeven en dat uitte zich onder meer in de muziek en de schilderkunst, waarin hoogtepunten te vinden zijn, uitgaand van de christelijke religie. Dat bracht de cultuur op een hoger niveau dan de volkseigenaardigheden.

Alhambra – Granada

De Europese bevolking heeft steeds minder behoefte aan een cultuur die op een hoger niveau staat dan alleen op de lichamelijke uitingen daarvan. Natuurlijk is de cultuur in Spanje nog altijd een andere dan in Nederland, maar dat hangt weer meer samen met het klimaat en met de traditie dan dat de mensen op zich behoefte hebben aan een eigen cultuur. Ze hebben hun nationale trots natuurlijk, maar dat is niet cultuur. Zo komt, wanneer je ‘cultuur’ zegt in verband met Europa, direct op: Geen cultuur. Wel een zekere beschaving nog – en dan schrijf ik ‘nog’, omdat je vaak kunt vertwijfelen over de toekomst, wanneer je de decadentie aanschouwt.

Arjuna en Krishna

Binnenkomende culturen

Nu zijn er volkeren in Europa binnengekomen die wel nog behoefte hebben aan een eigen sterk vormgegeven cultuur, die doorgaans ook op religie berust. Je krijgt dan dus een beeld van een zwak geworden Europese cultuur, omdat de bevolking niets meer ‘opkweekt’, met daarin binnengekomen culturen die wel sterk zijn. Ik moest denken aan wat er in het lichaam gebeurt wanneer een vreemd lichaam binnenkomt, bijvoorbeeld door een transplantatie.

Maar je kan het ook eenvoudiger bedenken, bijvoorbeeld door een splinter. Wat doet het lichaam dan? Het constateert dat er iets binnen is gekomen wat niet bij de eigenheid past en dan zijn er twee wegen: ofwel het kapselt het vreemde in wanneer de kracht niet groot genoeg is. Een ontsteking treedt op wanneer de kracht groot genoeg is om het vreemde lichaam naar buiten te werken.

Inkapselen of uitstoten, dat zijn de twee mogelijkheden wanneer het lichaam aangevallen wordt door een vreemd lichaam. Iets dergelijks zie je in de cultuur wanneer een bestaande cultuur wordt bevolkt met een vreemde cultuur. Dan moet die vreemde cultuur ofwel zich inkapselen, gemeenschappen vormen van de eigen cultuur binnen de ontvangende cultuur, of ze worden uitgestoten. Dat de zwakkere ontvangende cultuur de binnenkomende natuur zou laten overheersen is een derde mogelijkheid. Dat betekent dan de ondergang van de bestaande cultuur.

Van niemandsland naar de spirituele kant

Maar er is nog een vierde mogelijkheid. Want de binnenkomst van mensen met een andere cultuur is niet alleen een lichamelijk fenomeen, dus er zou toch een andere weg moeten zijn om daarmee om te gaan, zodat je niet hoeft in te kapselen, ook niet hoeft uit te stoten, en ook niet hoeft te bezwijken. Het antwoord is eenvoudig: De mens is in staat tot liefde, dat betekent dat wanneer je mensen ontmoet, die een totaal andere manier van zijn hebben en die die zijnswijze in cultuur hebben gebracht, je daar niet op af hoeft te gaan, maar dat je je kunt richten op het feit dat het mensen zijn. Mensen die net als jijzelf een geest-zielenwezen zijn en die in een bepaalde cultuur geïncarneerd zijn.

Dat die culturen verschillend zijn hoeft niet te betekenen dat je vergeet dat je als mensen allemaal een geest-zielenwezen bent en dat je met elkaar zou moeten kunnen omgaan op dat niveau, zonder dat de cultuurverschillen een rol spelen. Dat zou wat mij betreft het ideaal zijn van een multiculturele samenleving. Maar dan moet het natuurlijk wel zo zijn dat van beide kanten respect wordt opgebracht voor de cultuurverschillen.

In onze tijd doet de Europese cultuur als het ware afstand van de grandeur uit het verleden en is onderweg naar een nieuwe cultuur die veel meer vanuit het ziele-geestwezen van de mens zal moeten worden vormgegeven. Op het ogenblik zitten we in een niemandsland. Het lijkt absoluut onduidelijk waar het naartoe gaat. Maar wanneer je het van de andere kant bekijkt, meer vanuit de spirituele kant, dan mag je hopen dat dit niemandsland een voorfase is voor een krachtige, spirituele Europese cultuur. Daar moeten de binnenkomende mensen met een heel ander standpunt in de cultuur dan wel respect voor leren opbrengen en niet menen dat het gebrek aan cultuur van de samenleving waarin ze binnenkomen aanleiding is om die cultuur om te vormen naar de eigen principes.

Liefde

Dat zijn gedachten die bij mij opkomen wanneer ik ga denken over cultuur.

De eerste gedachte is dus: in onze streken zijn we onderweg naar een verlies van cultuur – hopelijk niet ook een verlies van beschaving – maar dat verlies moeten we toch zien als een noodzakelijk verlies om te kunnen komen tot een doorbraak naar de spirituele cultuur. De daaruit voortkomende gedachte is: daarvoor mogen we van mensen die bij ons geborgenheid zoeken wel respect vragen. Dan komt een samengaan van verschillende culturen beslist harmonisch tot stand. Als we maar ons mens-zijn als mens-heid tot een nieuwe cultuur weten te vormen, die met behoud van de verschillen leidt naar samenklank.

Als arts heb ik veel contacten gehad met mensen uit andere culturen en ik heb eigenlijk nooit ervaren dat dat een probleem is. Als je jezelf vrijmaakt van gedachten en gevoelens met betrekking tot de verschillen, dan treedt dat bij de ander ook op. Mensen zijn mensen en dat gaat uit boven welke cultuur dan ook, want ieder mens verlangt naar erkenning van het mens-zijn. Liefde heet dat.